Bożonarodzeniowe tradycje i obrzędy - co zostało do dziś

Święta Bożego Narodzenia mają wyjątkową oprawę. Są takie zwyczaje, bez których nie wyobrażamy sobie Wigilii: śpiewanie kolęd, łamanie się opłatkiem, ubieranie choinki, prezenty - bez tego nie byłoby magii świąt.

Wieczerza wigilijna

W Kościele katolickim Wigilię obchodzimy 24 grudnia.Do uroczystej kolacji zasiadamy z chwilą, gdy na niebie zabłyśnie pierwsza gwiazdka. W domach wierzących wieczerzę rozpoczyna się modlitwą i czytaniem fragmentu Ewangelii Mateusza lub Ewangelii Łukasza w części dotyczącej narodzin Jezusa. Na stole przykrytym białym obrusem z wiązką sianka pod spodem ustawia się o jedno nakrycie więcej, niż wynosi liczba zgromadzonych osób. Dodatkowe miejsce przy stole wigilijnym przeznaczone jest dla niezapowiedzianego gościa, a zwyczaj ten upowszechnił się w XIX wieku i trwa do dziś.

Łamanie się opłatkiem

Uczestnicy wieczerzy wzajemnie przełamują się opłatkiem, składając sobie życzenia. Nigdzie poza naszym krajem i niektórymi regionami Litwy nie ma zwyczaju łamania się opłatkiem przy składaniu życzeń. Na wsiach istnieje jeszcze zwyczaj dzielenia się opłatkiem ze zwierzętami - dla nich przygotowywane są opłatki kolorowe. Dawniej wierzono, że każdy, kto w Wigilię podzieli się opłatkiem, przez cały rok nie zazna głodu i będzie mógł dzielić się chlebem i inną strawą z ubogimi.

12 potraw na stole

W zależności od regionu i tradycji rodzinnych zestaw wigilijnych potraw jest różny, ale zwyczajowo na wigilijnym stole powinny znaleźć się wszystkie płody ziemi, a potraw powinno być dwanaście. Każdej należy spróbować, co ma zapewnić szczęście przez cały rok. Kiedyś wierzono, że liczba potraw powinna być nieparzysta, bo przynosi to szczęście, dlatego przygotowywano ich 9 lub 11 – w zależności od stopnia bogactwa gospodarzy. Na stole powinny się pojawić: barszcz z uszkami, karp, miód, owoce, chleb, piernik, orzechy, mak i zboże.

Śpiewanie kolęd

Ważnym zwyczajem towarzyszącym wigilii Bożego Narodzenia jest śpiewanie kolęd.Te najbardziej znane to "Wśród nocnej ciszy”, „Cicha noc", "Bóg się rodzi", "Lulajże Jezuniu", "Przybieżeli do Betlejem", czy "Oj maluśki, maluśki", "Dzisiaj w Betlejem", "W żłobie leży", "Gdy się Chrystus rodzi" oraz "Jezus Malusieńki". Jeśli rodzina nie śpiewa, to przynajmniej puszcza z płyty nagrania kolęd. W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od mszy o północy w święta Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego).

Ubieranie choinki

Dawniej odbywało się to w Wigilię. Gospodarz rankiem udawał się do lasu, a wyniesiona z niego choinka czy gałęzie, „ukradzione” innemu światu, za jaki postrzegany był las, miały przynieść złodziejowi szczęście. Dziś już przeważają choinki sztuczne, a strojenie ich następuje zazwyczaj w tygodniu poprzedzającym święta. Choinka może stać tradycyjnie do 2 lutego.
Dawnymi zdobieniami choinkowymi były ciastka, pierniczki, orzechy, tzw. rajskie jabłuszka, własnoręcznie wykonywane w czasie adwentu ozdoby z bibuły, kolorowych papierów, piórek, wydmuszek, słomy i źdźbeł traw, kłosów zbóż itp. Na gałązkach w wieczór wigilijny zapalano świeczki i tzw. zimne ognie. Współcześnie dekoruje się choinkę bombkami, cukierkami, papierowymi ozdobami (jak dawniej), srebrnymi i złotymi włosami anielskimi oraz elektrycznymi lampkami. Często też pod choinką umieszczane są prezenty, które wedle tradycji przynosić ma w zależności od regionu: gwiazdor, św. Mikołaj, dzieciątko, aniołek lub gwiazdka.

Wierzenia i przesądy wigilijne

Do dziś zachowało się wiele zwyczajów, które mają magiczną moc.

Jaka Wigilia, taki cały rok. W całej Polsce wierzono, że przebieg dnia wigilijnego jest zapowiedzią całego nadchodzącego roku. Nie wolno było w tym dniu niczego pożyczać. Uważano także, że jeśli pierwszym gościem w domu będzie mężczyzna, zwiastuje to pomyślność, a kobieta pecha. Wierzono też, że nieposzanowanie świętego wieczoru może wywołać różne nieszczęścia. Do dzisiaj przestrzega się, aby w czas Wigilii nie kłócić się i okazywać sobie wzajemnie życzliwość. Wszelkie zranienia oraz choroby w czasie świąt odbierano jako zapowiedź kłopotów ze zdrowiem. Nie wolno było także w czasie Wigilii niczego szyć i naprawiać - zwiastowało to ciężką pracę w nadchodzącym roku.
Obecność duchów przodków. Wierzono, że w wigilijną noc dusze zmarłych wracają na ziemię, To dla nich uchylało się w gospodarstwach furtki czy zostawiało dodatkowe nakrycie na stole. Potem ducha zastąpił zabłąkany wędrowiec. Wierzono także, że o północy w Wigilię zwierzęta przemawiają ludzkim głosem, ale podsłuchiwanie ich rozmów mogło grozić nagłą śmiercią.

Podobno w wigilię o północy zwierzęta przemawiają ludzkim głosem.

Grosik albo łuski karpia „na szczęście”. W niektórych regionach do uszka w barszczu albo pasztecika wkładało się pieniążek. Temu, kto go znalazł miał zwiastować bogactwo na nadchodzący rok. Dostatek miały też zapewnić łuski wigilijnego karpia w portfelu. Dziś niektórzy wkładają symboliczny grosik pod każdy z talerzy, żeby nikomu w kolejnym roku nie brakowało pieniędzy.
Wróżby dla panien. Jeśli panna po wigilijnej kolacji wyjmie źdźbło w kolorze zielonym – szybko znajdzie męża, jeśli kolorze szarym – pozostanie starą panną, a w kolorze żółtym – będzie musiała długo czekać. Inny przesąd to liczenie pestek jabłka tuż po zjedzeniu – jeśli ich liczba jest parzysta – zakochamy się szczęśliwie w nadchodzącym roku.
Dekoracje choinkowe. Zawieszane na choince jabłka zapewnić miały domownikom zdrowie i urodę, orzechy – siłę fizyczną, zaś pierniki – dostatek. Umieszczana na czubku drzewka gwiazda miała pomóc w powrocie osób znajdujących się daleko, a łańcuchy choinkowe wzmocnić powinny więzi rodzinne. Lampki oraz bombki miały za zadanie ochraniać domowników przed demonami i innymi siłami zła. Wieszane na choince dzwoneczki oznaczały radosne wydarzenia w rodzinie, a aniołki – opiekę bożą.