Chełm, malowniczo położone miasto na wschodzie Polski, w województwie lubelskim, coraz śmielej zaznacza swoją obecność mapie kraju. Jest znane ze swojej bogatej, wielokulturowej historii oraz unikalnych zabytków. Niedźwiedzi Gród, jak nazywany od herbowej symboliki jest Chełm, przyciąga zarówno miłośników eksplorowania przeszłości, jak i tych, którzy szukają spokojnego miejsca z potencjałem. Chełm to miasto wielu opowieści, a każda z nich jest równie fascynująca.
Historia zapisana w kredzie
Chełm może poszczycić się historią sięgającą czasów średniowiecza. Pierwsze wzmianki o grodzie pochodzą z X wieku, a jego strategiczne położenie na szlaku handlowym między Rusią Kijowską a Europą Zachodnią sprzyjało prężnemu rozwojowi. Najbardziej charakterystycznym symbolem miasta są jednak podziemia kredowe – unikatowy labirynt korytarzy wydrążonych w pokładach kredy. Ich historia zaczyna się w XIII wieku, po odbudowie Chełma przez księcia halickiego Daniela Romanowicza. To wtedy mieszkańcy zaczęli wydobywać kredę, której złoża obficie zalegają pod miastem.
Początkowo drążono tunele w celach obronnych, ponieważ traktowano je jako formę schronienia podczas wrogich najazdów. Z czasem, od XVI wieku, wydobycie kredy stało się działalnością typowo gospodarczą. Poszczególne wyrobiska, drążone na głębokościach od 5 do ponad 20 metrów i na kilku poziomach (pierwotnie 4-5), zaczęły się łączyć tworząc rozległy labirynt.
Chełmskie Podziemia Kredowe
Dziś Chełmskie Podziemia Kredowe to jedna z największych atrakcji turystycznych całego województwa lubelskiego. W 2024 roku wygrały plebiscyt „Cuda Polski” magazynu „National Geographic Traveler”, co potwierdza ich wyjątkowość. Trasa turystyczna przebiega pod kościołem Rozesłania Świętych Apostołów, placem im. dr. Edwarda Łuczkowskiego i ulicą Przechodnią, oferując zwiedzającym nie tylko wgląd w historię, ale i spotkanie z Duchem Bieluchem. On sam to, według lokalnych legend, duch białego niedźwiedzia zilustrowanego w herbie Chełma, jako majestatyczne zwierzę stojące na wzgórzu pomiędzy trzema dębami. Niedźwiedź wspiął się na nie po tym, gdy – zgodnie z podaniami – w pojedynkę powstrzymał najazd tatarskiej hordy na miasto.
Na powierzchni równie wiele opowiada o przeszłości miasta. Wyjątkową historię posiada choćby zabytkowe osiedle Dyrekcja, które swoją historią i wyjątkowym charakterem zachwyca przyjezdnych.
Osiedle Dyrekcja – koncepcja miasta-ogrodu
Osiedle Dyrekcja w Chełmie to jedno z najbardziej wyjątkowych założeń urbanistyczno-architektonicznych w Polsce, powstałe w okresie międzywojennym jako przykład realizacji koncepcji miasta-ogrodu. Jego historia jest ściśle związana z rozwojem kolejnictwa w odrodzonej Polsce oraz ambitnymi planami rozbudowy Chełma, jako ważnego ośrodka administracyjnego i komunikacyjnego. Miasto, ze względu na swoje strategiczne położenie na wschodzie kraju, zostało wybrany na siedzibę Wschodniej Okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych, która wcześniej znajdowała się w Radomiu. Mówi się, że za przeniesieniem instytucji do Chełma optował marszałek Józef Piłsudski.
„Zabytkowe Osiedle Dyrekcja”
Osiedle zaprojektowano zgodnie z ideą miasta-ogrodu, łącząc estetykę i funkcjonalność. Plan zakładał budowę 156 budynków mieszkalnych oraz monumentalnego gmachu administracyjnego Dyrekcji Kolei. Architektura osiedla łączyła tradycyjne, klasycyzujące formy (przypominające barokowe dworki) z modernistycznymi rozwiązaniami, jak ascetyczne bryły Gmachu Dyrekcji. Przeniesienie urzędów z Radomia planowano na 1 grudnia 1939 roku, ale wojna pokrzyżowała te zamiary. Wybudowana infrastruktura jednak pozostała.
Dziś osiedle Dyrekcja pozostaje ważnym elementem krajobrazu Chełma. Budynki, mimo upływu czasu, zachowują spójność stylistyczną i są przykładem międzywojennej myśli urbanistycznej. Władze miasta dostrzegają potencjał turystyczny osiedla – pielęgnują jego historię, m.in. poprzez wystawy, publikacje czy organizację spacerów z przewodnikiem.
Osiedle Dyrekcja, uznawane za drugą po Gdyni największą inwestycję II Rzeczypospolitej, to nie tylko zabytek, ale i symbol ambitnych planów Polski międzywojennej, które choć nie w pełni zrealizowane, pozostawiły trwały ślad w Chełmie.
Zabytkowe kościoły Chełma – perły architektury i historii
Chełm to jednak nie tylko podziemia kredowe czy osiedle Dyrekcja. Miasto słynie także z wyjątkowych kościołów. Te zabytkowe obiekty sakralne, będące świadkami wielowiekowych dziejów regionu, wyróżniają się unikalnymi walorami architektonicznymi i kulturowymi, czyniąc z Chełma prawdziwą skarbnicę dziedzictwa.
Jednym z najważniejszych symboli miasta jest Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny na Górze Chełmskiej. Wzniesiona w latach 1736–1763 z fundacji Andrzeja i Marianny Wolskich oraz Wacława Rzewuskiego, ta późnobarokowa świątynia zachwyca swoją monumentalnością i elegancją. Bazylika, pierwotnie pełniąca funkcję katedry unickiej, dziś jest rzymskokatolickim sanktuarium Matki Bożej Chełmskiej. W jej ołtarzu głównym znajduje się replika cudownego obrazu Matki Boskiej, który od wieków przyciąga pielgrzymów.
„Bazylika Narodzenia Najświętszej Marii Panny”
Równie imponujący jest Kościół Rozesłania Świętych Apostołów, kolejny późnobarokowy klejnot wchodzący w skład kompleksu popijarskiego. Świątynia, której historia sięga fundacji króla Władysława Jagiełły, łączy w sobie dostojność stylu z bogatym wyposażeniem wnętrza. Zbudowana w XVIII wieku, zachowała swoją pierwotną formę, a towarzyszące jej dawne kolegium pijarów podkreśla znaczenie tego miejsca w dawnej edukacji i kulturze regionu. Jego architektura, pełna harmonii i wyrafinowania, jest doskonałym przykładem barokowego kunsztu.
„Kościół pw. Rozesłania Świętych Apostołów”
Z kolei Cerkiew św. Jana Teologa, wybudowana w latach 1846–1852 z funduszy rządu carskiego, reprezentuje styl bizantyjsko-ruski i jest jednym z nielicznych zachowanych zabytków prawosławnych w Chełmie. Początkowo służąca wojskowym, później stała się świątynią parafialną dla napływowej ludności rosyjskiej. Jej charakterystyczna architektura i historyczne znaczenie przypominają o wielokulturowym dziedzictwie miasta.
„Cerkiew św. Jana Teologa”
Chełmskie kościoły to nie tylko miejsca kultu, ale także żywe pomniki historii, które odzwierciedlają burzliwe losy regionu – od czasów Rusi Kijowskiej, przez wpływy polskie, unickie, aż po okres zaborów. Ich wyjątkowe walory architektoniczne, od późnobarokowych fasad po neogotyckie detale, w połączeniu z bogatą przeszłością, czynią je magnesem dla miłośników sztuki sakralnej i historii. Spacer wśród tych zabytków to podróż w czasie, która pozwala odkryć ducha Chełma – miasta, gdzie przeszłość harmonijnie współgra z teraźniejszością.
Wielokulturowa historia Chełma: od żydowskich tradycji po bajgle, Golema i nie tylko
Chełm to także wielokulturowe dziedzictwo – miasto wielu kultur, które od wieków przyciągało osadników różnych narodowości i wyznań: Rusinów, Polaków, Żydów, którzy wspólnie kształtowali jego oblicze. Szczególną rolę w tej opowieści odegrała społeczność żydowska, której ślady wciąż są obecne w pamięci miasta.
Pierwsze wzmianki o Żydach w Chełmie sięgają początków XV wieku, choć ich obecność mogła być wcześniejsza. W XVI wieku społeczność ta rozkwitła, stając się istotnym elementem lokalnej gospodarki. W 1550 roku w Chełmie żyło 371 Żydów, co stanowiło znaczącą część populacji. Złoty okres przerwał najazd Kozaków Chmielnickiego w 1648 roku, kiedy to wymordowano około 75% miejscowych Żydów – blisko 400 osób. Mimo tragedii społeczność szybko się odrodziła. W XVIII wieku Żydzi stanowili już niemal połowę mieszkańców Chełma, aktywnie uczestnicząc w życiu miasta.
II wojna światowa przyniosła kres tej społeczności. W grudniu 1939 roku Niemcy deportowali około 2 tysięcy chełmskich Żydów do Sokala w tzw. marszu śmierci, a w 1940 roku utworzyli getto. Wojenne zniszczenia niemal całkowicie wymazały żydowskie dziedzictwo Chełma, choć pamięć o nim przetrwała w opowieściach, ocalałych zabytkach oraz aktywności m.in. Muzeum Ziemi Chełmskiej, które pielęgnuje pamięć o żydowskich tradycjach.
Społeczność żydowska pozostawiła po sobie ślady także w innych aspektach, m.in. w sferze kulinarnej. Mowa choćby o bajglu, znanym na całym świecie jako obwarzanek z dziurką, który ma swoje korzenie w żydowskich społecznościach Europy Środkowo-Wschodniej, szczególnie w Polsce. W Chełmie, który w XVI i XVII wieku był ważnym ośrodkiem żydowskim, bajgiel prawdopodobnie był codziennym elementem diety miejscowej społeczności.
„Bajgiel”
Obecnie bajgiel to również symbol m.in. nowojorskiego Manhattanu, a to za sprawą piekarza, który ma związek z Chełmem. Harry Lender, bo o nim mowa, przeprowadził się do Chełma z nieodległego Siedliszcza, a następnie do Lublina, skąd w 1927 roku wyemigrował do New Haven w Connecticut. Jego firma jako pierwsza wyprodukowała mrożone bajgle, a wprowadzając je do supermarketów rozpowszechniła je na masową skalę.
Inna, niezwykle ciekawa opowieść dotyczy legendy o Golemie, istocie z gliny ożywionej za pomocą mistycznych rytuałów, będącej jednym z najbardziej znanych motywów żydowskiego folkloru. W Chełmie wiąże się ją z postacią rabina Eliasza ben Jehudy, żyjącego w XVI wieku. Eliasz, znany jako uczony kabalista, miał według tradycji stworzyć Golema, aby służył i chronił chełmską społeczność żydowską przed zagrożeniami, takimi jak pogromy czy codzienne trudności. Historia ta, choć mniej znana niż praska legenda o Golemie rabina Jehudy Löwa, jest uznawana przez niektórych badaczy za jedną z najstarszych wersji opowieści o Golemie.
Dlaczego warto odwiedzić Chełm?
Chełm to miejsce, które łączy w sobie spokój prowincji z ciekawą ofertą turystyczną. Jest idealne na weekendowy wypad, szczególnie dla tych, którzy cenią mniej zatłoczone, ale pełne charakteru lokalizacje. W mieście, oprócz niewątpliwych walorów w postaci wyjątkowych zabytków, jest również sporo zielonych, terenów rekreacyjnych. Wśród nich m.in. zrewitalizowany Park im. Unii Europejskiej, który znajduje się w centralnej części Chełma.
„Chełmski Park Wodny”
Przyjemnie czas można spędzić również w Chełmskim Parku Wodnym, którego strefa saun należy do najlepszych w całym województwie. Dla zainteresowanych historią i kulturą regionu Muzeum Ziemi Chełmskiej oferuje bogate zbiory – od eksponatów archeologicznych po sztukę współczesną, której dzieła zgromadzone są w Galerii 72, posiadającej jedne z najbogatszych zbiorów w całej Polsce. Szczególnie ciekawe są wystawy związane z wielokulturową przeszłością Chełma, w tym historią społeczności żydowskiej i prawosławnej.
Chełmska starówka, czyli Plac im. dr. Edwarda Łuczkowskiego i jego okolice, ma swój urok. Warto zwrócić uwagę na zachowane kamienice i klimatyczne uliczki. To idealne miejsce na spacer i poznanie lokalnej atmosfery, a także skosztowanie przysmaków w licznych restauracjach, które posiadają ciekawe i często oryginalne menu.
Plac im. dr. Edwarda Łuczkowskiego
W mieście funkcjonuje bezpłatna komunikacja miejska, dlatego samochód śmiało możemy pozostawić na parkingu i przemierzać Chełm przy pomocy transportu publicznego. Dla tych, którzy wolą bardziej aktywną formę transportu, dostępny jest rower miejski.
Chełm to miasto dla tych, którzy szukają autentyczności. Tu historia ożywa w opowieściach przewodników, a natura kusi spokojem i pięknem. To także miejsce, które dynamicznie się rozwija, oferując coraz więcej możliwości zarówno turystom, jak i mieszkańcom. Niezależnie od tego, czy fascynują Cię podziemne tajemnice, średniowieczne zabytki, czy po prostu chcesz odpocząć z dala od zgiełku wielkich metropolii – Chełm ma coś do zaoferowania i opowiedzenia.
