Najnowszy raport o ubóstwie w Polsce. Czy 500 plus zmieniło sytuację?

Od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku GUS regularnie publikuje dane dotyczące zasięgu ubóstwa w Polsce. Dane zebrane Główny Urząd Statystyczny pochodzą zarówno z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych jak i Europejskiego Badania Dochodów i Warunków Życia Ludności i dotyczą lat 2021 – 2022.

Zobacz takżeSpór o pomnik dla Anny Przybylskiej. "Nie chciałaby tego"

Ubóstwo - rodzaje

Eksperci wyróżniają trzy rodzaje ubóstwa: skrajne, relatywne oraz ustawowe. O ubóstwie skrajnym mówimy wtedy, gdy gospodarstwo domowe nie jest w stanie osiągnąć minimum egzystencji, a jego dochody są tak niskie, że stwarza trudności w przeżyciu i stanowi zagrożenie dla psychofizycznego rozwoju człowieka. Ubóstwo relatywne oznacza, że gospodarstwo domowe nie jest w stanie osiągnąć dochodów wyższych niż połowa średniej miesięcznej kwoty wydawanej przez gospodarstwa domowe w Polsce. Natomiast ubóstwo ustawowe to dochód na poziomie umożliwiającym ubieganie się o świadczenia pieniężne z pomocy społecznej, zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej i przypisanymi jej rozporządzeniami. Tutaj istnieją dwa progi dochodowe: dla osoby samotnie gospodarującej (gospodarstwo jednoosobowe) i dla osoby w gospodarstwie wieloosobowym.

Miesięczne wynagrodzenie

W 2022 r. sytuacja materialna gospodarstw domowych, pomimo wzrostu przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego, realnie pogorszyła się, co wynikało z wysokiego poziomu inflacji. Nominalnie gospodarstwa domowe osiągały zarówno wyższe dochody, jak i wydatki. Poziom przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego na osobę w 2022 r. wyniósł 2250 zł i był nominalnie wyższy o 11,4 proc., ale realnie niższy o 2,6 proc. od dochodu z 2021 r.

Przeciętne miesięczne wydatki na jedną osobę w gospodarstwach domowych osiągnęły w 2022 r. wartość 1475 zł i były wyższe nominalnie o 15,2 proc., a realnie o 0,7 proc. od wydatków z 2021 r. Wydatki na towary i usługi konsumpcyjne wyniosły 1420 zł i były wyższe nominalnie o 14,9 proc., a realnie o 0,4 proc. w stosunku do 2021 r. Po 2-letnim okresie wyjątkowo niskiego udziału wydatków w dochodzie rozporządzalnym, wzrósł on z 63,4 proc. w 2021 r. do 65,6 proc. w 2022 r., jednak nadal pozostaje on na poziomie istotnie poniżej wartości z 2019 r.

Pomimo realnie gorszej sytuacji materialnej gospodarstw domowych w roku 2022 w stosunku do roku 2021 nie zaobserwowano w tym czasie wyraźnych zmian w zasięgach poszczególnych rodzajów ubóstwa wśród ogółu osób w gospodarstwach domowych. Utrzymały się one na takim samym, w przypadku ubóstwa skrajnego- ok. 5 proc. lub na podobnym poziomie: ubóstwo relatywne – ok. 12 proc., ubóstwo ustawowe – ok. 7 proc.

Zobacz takżeSmutne zjawisko w szpitalach. Oddają bliskich celowo na święta

Skrajne ubóstwo

Jeśli chodzi o ubóstwo skrajne, to w latach 2010–2015 jego zasięg wynosił ok. 6 -7 proc., a od 2016 do 2022 roku włącznie - ok. 4–5 proc., a stopa ubóstwa relatywnego w latach 2010-2015 kształtowała się na poziomie 16 – 17 proc. W latach 2016–2019 wartość wskaźnika ubóstwa relatywnego spadła do 13 – 14 proc. Od 2020 do 2022 roku w ubóstwie relatywnym żyło ok. 12 proc. osób w gospodarstwach domowych. Widać więc, że w przypadku ubóstwa skrajnego i relatywnego granicę wyznacza rok 2016, kiedy wprowadzono Programu Rodzina 500 Plus. Wtedy nastąpił wyraźny spadek zasięgu tych dwóch rodzajów ubóstwa ekonomicznego, głównie wśród dzieci. Wśród osób w wieku 0 -17 ubóstwo skrajne spadło z 9 proc. w 2015 r. do 5 – 6 proc. w kolejnych latach i wśród rodzin wielodzietnych.

Zauważmy przy tym, że program 500 plus projektowany był z myślą przede wszystkim o zwiększeniu dzietności, a nie poprawie warunków materialnych rodzin. Cechą charakterystyczną właściwą dla przebiegu zmian w zasięgach ubóstwa skrajnego i relatywnego jest ich stabilizacja w ostatnich trzech analizowanych latach wśród osób w gospodarstwach domowych w Polsce, mimo że lata 2020–2022 to czas wysokiej inflacji, znaczącego wzrostu cen prądu, paliw stałych, ciepła, żywności, pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie.

Najprawdopodobniej oznacza to, że wpływ różnych czynników o charakterze społeczno-ekonomicznym może być odłożony w czasie, a ich negatywne skutki mogą być, przynajmniej po części, łagodzone decyzjami o charakterze politycznym, np. wprowadzaniem dodatku osłonowego, dodatku węglowego i elektrycznego, innych działań osłonowych, programów wsparcia czy bezpośrednim oddziaływaniem na ceny (np. obniżeniem podatku VAT na gaz, energię elektryczną i ciepło, mrożeniem ceny i stawek opłat za elektryczność, gaz).

Zobacz takżeBył prawą ręką Tuska. Dziś twierdzi, że rząd montuje ostry przewrót

W 2022 roku, podobnie jak we wcześniejszych latach, szczególnie narażone na ubóstwo skrajne były gospodarstwa domowe osób, utrzymujących się głównie z tzw. niezarobkowych źródeł (ok. 12 proc. osób w 2022 r.), rolników (8,5 proc. w 2022 r.) oraz rencistów (ok. 6 proc. w 2022 r.). Najmniej narażone na ubóstwo skrajne były osoby z gospodarstw pracujących na własny rachunek (ok. 3 proc. w 2022 r.). W przypadku ubóstwa relatywnego kolejność przedstawiała się podobnie. W 2022 roku, prawie 28 proc. osób z gospodarstw utrzymujących się z innych niezarobkowych źródeł doświadczała ubóstwa relatywnego, ok.19 proc. osób z gospodarstw rolniczych i ok. 15 proc. z gospodarstw rencistów.

Tylko co około dziesiąta osoba z gospodarstw pracujących na własny rachunek (9,5 proc.) i gospodarstw emeryckich (ok. 9 proc.) doświadczała ubóstwa relatywnego. W przypadku ubóstwa ustawowego, największe zasięgi odnotowano wśród osób z gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (niecałe 21 proc. w 2022 r.), a także wśród gospodarstw domowych rolników (ok.12 proc. w 2022 r.).

Dość wysoki zasięg ubóstwa ustawowego zaobserwowano także wśród pracowników i osób z gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy na własny rachunek (obie grupy - ok. 7 proc. w 2022 r.), zważywszy na stosunkowo małe zasięgi ubóstwa skrajnego i relatywnego tych dwóch grup w porównaniu z grupą rolników oraz grupą utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Zasięg ubóstwa ustawowego wśród rencistów wyniósł w 2022 r. - 6,5 proc. Najmniejszym zasięgiem ubóstwa ustawowego charakteryzowali się emeryci (4,5 proc. w 2022 r.).