Święty Tomasz z Akwinu – doktor Kościoła, twórca tomizmu

Dominikanin Tomasz z Akwinu był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach chrześcijaństwa i Kościoła katolickiego.

Tomasz z Akwinu, Akwinata, łac. Thomas de Aquino urodził się około 1225, zmarł 7 marca 1274. Stał się ojcem tomizmu, szkoły filozofii i teologii, która na długie wieki stała się językiem Kościoła rzymskokatolickiego w sprawach doktrynalnych, wiary i jej dogmatów, filozofii i nauk przyrodniczych, moralności i etyki, a także w kwestiach społecznych i politycznych. 

Znaczenie tomizmu dla Kościoła

Wagę tomizmu podkreślała encyklika „Fides et ratio” świętego Jana Pawła II, zaczynająca się od słów: „wiara i rozum są jak dwa skrzydła unoszące człowieka ku kontemplacji prawdy”. Kardynał Joseph Ratzinger, późniejszy Benedykt XVI pisał, że ta właśnie encyklika była „próbą odbudowania filozofii, dyscypliny pogrążonej w kryzysie, z chrześcijańskiej perspektywy”.

Znaczenie tomizmu zatraciło się jednak w Kościele po Soborze Watykańskim II – nad czym ubolewają katoliccy tradycjonaliści; pochwalają to zwolennicy różnych nurtów tzw. Kościoła otwartego. którzy stawiają zarzut, że tomizm skostniał doktrynalnie w kolejnych wiekach i przestał odpowiadać wyzwaniom doczesności. Rolę tomizmu, choć w mocno niepełny sposób, w XX wieku w Kościele zajął choćby chrześcijański personalizm. Zdaniem zwolenników tomizmu jest on jedynie pewną modą i brak mu dyscypliny intelektualnej i dogmatycznej nauki świętego Tomasza z Akwinu.

Akwinata - pierwsze dzieła

Akwinata przyszedł na świat Roccasecca w Królestwie Neapolu w arystokratycznej rodzinie. Był synem hrabiego Akwinu Landulfa i Teresy Caracciolo. Jego stryj Sinibald był opatem zamożnego, benedyktyńskiego klasztoru na Monte Cassino, gdzie Tomasz od piątek do czternastego roku życia pobierał nauki. Ambicją jego rodziny było, że obejmie opactwo po wuju.

Święty Tomasz z Akwinu – podobnie jak wcześniej święty Franciszek z Asyżu – szybko zaczął sprawiać kłopoty swej możnej rodzinie. Początkowo studiował sztuki wyzwolone u Piotra z Hibernii na uniwersytecie w Neapolu, ale porzucił zakon benedyktynów i przyłączył się do dominikanów. To wywołało gwałtowną reakcję najbliższych - w drodze do Paryża został uwięziony przez rodzinę. Upór przyszłego doktora Kościoła sprawił, że ulegli jego woli.

Po studiach w Paryżu Akwinata udał się w 1248 roku na naukę do Kolonii, gdzie przywiodła go sława Alberta Wielkiego. W Kolonii uzyskał stopień bakałarza biblijnego i napisał pierwsze dzieła, m.in. komentarze do Księgi Izajasza (Expositio super Isaiam ad litteram). 

Summa contra gentiles

W następnych latach przebywał kilkakrotnie na uniwersytecie paryskim, gdzie od 1252 wykładał „Sentencje” Piotra Lombarda. Jego „Komentarz do sentencji” (Scriptum super sententias) stanowi systematyczny wykład myśli Tomasza. Wtedy też powstały „O bycie i istocie” (De ente et essentia) oraz „O zasadach natury” (De principiis nature).

W 1256 r. święty Tomasz został magistrem teologii oraz wziął czynny udział w sporze między mendykantami (zakonami żebraczymi, dominikanami i franciszkanami) a świeckimi profesorami uniwersytetu w Paryżu. 

W 1261 r. uczony dominikanin rozpoczął pracę nad wielkim dziełem, „Summą przeciw poganom” (Summa contra gentiles), zwaną też „Summą filozoficzną”. Była ona systematycznym wykładem filozofii i teologii naturalnej.

W kolejnych latach Tomasz przebywał w Orvieto jako nauczyciel w szkole dominikańskiej. W tym czasie stworzył komentarz do Księgi Hioba (Expositio super Iob ad litteram), komentarz do „O Imionach Bożych Pseudo-Dionizego” (Super librum Dionisii de divinis nominibus).

Summa Teologii

W 1265 udał się do Rzymu, by nauczać w tamtejszej szkole dominikańskiej. Rozpoczął wówczas pracę nad „Summą Teologii” (Summa theologiae). W Rzymie Tomasz napisał m.in. wiele kwestii dyskutowanych, komentarzy do dzieł Arystotelesa, np. „O duszy” (Sententia libri De anima), rozprawę „O władzy” (De regno), które stanowi interesujący wykład teologii i filozofii politycznej, oraz niedokończone „Streszczenie teologii”.

W kolejnych latach napisał komentarze do wybranych ksiąg nowotestamentowych oraz kwestie dyskutowane, m.in. „O złu” (De malo). Jego komentarze do dzieł Arystotelesa mają charakter dydaktyczny, ale powstawały jako niezależne analizy samych tekstów.

W 1272 wyjechał do Neapolu, by założyć studium dominikańskie. W Neapolu pełnił obowiązki kaznodziei w kościele San Domenico Maggiore. 6 grudnia 1273 przeżył silne doświadczenie mistyczne i kryzys zdrowotny. Na początku 1274 roku papież wysyłał go na sobór w Lyonie i Tomasz podjął się tej podróży mimo złego stanu zdrowia.

W podróży zatrzymał się w zamku swej krewnej, gdzie bardzo się rozchorował. Pewien nadchodzącej śmierci, chciał umrzeć w klasztorze. Zawieziono go do klasztoru cystersów w Fossanova w pobliżu Sonnino (w okolicy żadnego zgromadzenia dominikańskiego). 

Zmarł 7 marca 1274 roku.

Święty i doktor Kościoła

W 1319 Kościół rzymskokatolicki rozpoczął wstępne postępowanie w sprawie kanonizacji Tomasza z Akwinu. Akt kanonizacji ogłosił 18 lipca 1323 w Awinionie papież Jan XXII.

Po śmierci otrzymał tytuł doctor angelicus (doktor anielski).

Na soborze trydenckim tylko dwie księgi umieszczono na ołtarzu – Biblię i „Summę Teologii” Tomasza z Akwinu.

Ikonografia i atrybuty

W ikonografii św. Tomasz z Akwinu przedstawiany jest w białym habicie dominikańskim, w czarnej kapie i białym szkaplerzu. Jego atrybutami są anioł, gołąb, infuła u nóg (nie przyjął jej), kielich z Hostią, księga, laska, monogram IHS, monstrancja, pióro pisarskie, różaniec, słońce na piersiach, które symbolizuje jego Boską inspirację. Jego znakiem jest także Chrystus w aureoli.

W nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego święto św. Tomasza przypada w dies natalis – 7 marca. Obchód ten zawsze wypada w okresie wielkopostnym, stąd podczas reformy liturgicznej Pawła VI.

Znaczenie świętego Tomasza z Akwinu

Święty Tomasz z Akwinu włączył do filozofii i teologii Kościoła klasyczne poglądy Arystotelesa. Głębia i rozległość jego pracy sprawiła, że przyćmił wcześniejszych i sobie współczesnych teologów, którzy próbowali podobnej syntezy. 

Jednocześnie Akwinata znacznie przekroczył horyzonty Arystotelesa. Wprowadził do swojego systemu kategorię istnienia, przez co istotnie zmodyfikował całą koncepcję metafizyczną Stagiryty. Rozwinął także – nieznaną greckiej filozofii – filozoficzną i teologiczną koncepcję bytu osobowego.

Rozum i wiara

Wedle autora „Summy Teologii” wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny poznania, które w poszukiwaniach prawdy o świecie uzupełniają się wzajemnie. 

Rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, jego istnienie, jego własności, jego działanie. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, jak Trójca Święta, grzech pierworodny, wcielenie, stworzenie świata w czasie; są to prawdy wiary, które jedynie objawienie może ludziom udostępnić. Niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia. 

Zdaniem świętego Tomasza nie może być sprzeczności między objawieniem a rozumem, co z kolei podkreślali różni myśliciele chrześcijańscy i pochrześcijańscy przed nim i po nim. Nie może też być podwójnej prawdy o tej samej rzeczy, jednej objawionej, a drugiej wyprowadzonej przez rozum. Wynika to z elementarnej tomaszowej zasady, wedle której zarówno prawda objawiona, jak i naturalna, pochodzi z jednego źródła, czyli „od tego, którego wszyscy nazywają Bogiem”. Prawda, jaką Bóg zsyła na drodze łaski, uzupełnia, ale nie zmienia tej, którą uczynił dostępną ludziom na drodze przyrodzonej.

To rozróżnienie, oparte na jednym fundamencie prawdy/Prawdy, dało potężny impuls zarówno średniowiecznej filozofii, jak i teologii. Umożliwiło powstanie czytelnej i powszechnie uznanej koncepcji rozgraniczenia filozofii i teologii, na jaką się dawniejsza scholastyka nie zdobyła. 

Teologię buduje się na podstawie objawienia, filozofię wyłącznie na zasadach rozumu. W tomizmie filozofia jako służebnica teologii nie traci nic ze swej wartości, jej granice poznania rozumowego są ściśle wytoczone. Służebność filozofii, która tylko w XX wieku bulwersowała antytomistycznych chrześcijan, przygotowuje natomiast do wiary i jej broni.

KW